„Критика на чистиот разум“ на Имануел Кант (1781, ревидирана 1787) е едно од највлијателните дела во западната филозофија. Ги истражува границите на човековото знаење и разбирање, решавајќи длабоки прашања за метафизиката, епистемологијата и сознанието. Кант се обиде да ги помири двете доминантни школи на мислата во тоа време: рационализмот и емпиризмот. Книгата е славно сложена и тешка, но нејзините револуционерни идеи фундаментално го обликуваа начинот на кој размислуваме за знаењето, од тогаш до ден денешен.
Во срцето на филозофијата на Кант е идејата за трансцендентален идеализам. Кант тврди дека нашето искуство на предметите не е само пасивен прием на сетилни податоци. Наместо тоа, умот активно ги структурира овие податоци преку одредени инхерентни форми, како што се просторот, времето и каузалноста. Тој прави остра разлика помеѓу нештата како што ни се појавуваат и работите какви што се сами по себе, тврдејќи дека ние никогаш не можеме вистински да го знаеме второто. Ова е радикално отстапување од претходната филозофска мисла, која често претпоставуваше дека човечката перцепција го рефлектира светот онаков каков што навистина е.
Кант ја нагласува и разликата помеѓу априори знаење (знаење независно од искуството) и апостериори знаење (добиено од искуство). Тој тврди дека некои форми на знаење, како што се математиката и основните принципи на науката, се априори и затоа се универзално валидни. Неговиот најпознат придонес во оваа област е идејата дека се можни синтетички априори судови. Тоа се изјави кои се и информативни и неопходни, нешто што претходно се сметаше за контрадикторно од претходните филозофи. Една од централните точки на делото на Кант е неговата теорија за категориите на разбирање. Тој верува дека човечкиот ум ги организира искуствата користејќи одредени фундаментални концепти – како каузалност, единство и супстанција.
Овие категории, според Кант, се неопходни за да имаме смисла за светот. Сепак, мораме да признаеме и дека овие концепти се наметнати од умот и можеби не ја одразуваат вистинската природа на реалноста надвор од нашите искуства.
Друг клучен аспект на филозофијата на Кант е неговото истражување на границите на човечкиот разум. Иако можеме да го разбереме и организираме светот онака како што го перципираме, не можеме да знаеме ништо за нештата надвор од нашето искуство – како што се Бог, душата или крајната природа на универзумот. Овие идеи, кои Кант ги нарекува „Идеи на разумот“, се неопходни за човечката мисла, но на крајот се надвор од опсегот на она што навистина можеме да го знаеме. Овој заклучок го става Кант во спротивставеност на метафизичките мислители кои тврдеа дека нудат увид во природата на реалноста надвор од искуството.
Книгата е поделена на два главни дела: Трансцендентална естетика и Трансцендентална логика. Трансценденталната естетика се занимава со тоа како ги перципираме просторот и времето, за кои Кант тврди дека не се научени од искуство, туку се форми на интуиција кои ги структурираат сите искуства. Трансценденталната логика, од друга страна, се фокусира на категориите на мислата и како тие ни дозволуваат да судиме за светот. Овие делови се исполнети со технички јазик и апстрактни концепти, што го прави делото тешко читливо дури и за искусни филозофи.
И покрај својата сложеност, Критика на чистиот разум имаше трајно влијание врз филозофијата. Кантовите идеи обезбедија нов начин на размислување за знаењето, реалноста и односот помеѓу умот и светот. Неговата работа постави основа за филозофски движења, вклучувајќи го и германскиот идеализам, и влијаеше врз подоцнежните мислители како Хегел, Шопенхауер и Хајдегер.
Скептичниот заклучок на Кант – дека човечкото знаење е инхерентно ограничено – беше контроверзен. Некои критичари го пофалија за обезбедувањето средина помеѓу рационализмот и емпиризмот, додека други сметаа дека неговиот фокус на категориите на умот ја поткопува нашата способност да знаеме што било за светот онаков каков што навистина е. Неговото тврдење дека никогаш не можеме да го спознаеме „нешто-какво-што-нависти-е“ е извор на дебата со векови, при што некои филозофи тврдат дека тоа остава премногу неизвесност за природата на реалноста.
Сепак, делото на Кант останува камен-темелник на модерната филозофија. Ја постави основата за дебати во гносеологијата, метафизиката и етиката кои продолжуваат до ден-денес. Неговите сознанија за тоа како умот го структурира искуството и границите на човечкото знаење се исто толку релевантни сега како што беа и во 18 век.